Cristian Mungiu

Zinera gero eta gutxiago joaten garela diote, Espainia (Hego Euskal Herria barne) munduko lehenengoa dela diote zertan eta filmak Internet-etik jaiste kontuetan. Zine txartelak garestiegiak direla arrazoizko aitzakia entzuten diet lagunei, etxean megapantaila batean hobe eta merkeago ikusi ahal direla filmak. Baina ez..., ez da gauza bera: zine aretoan ihesbide ederrik ez duzu eta etxean bai.Pasa den asteburuan "4 luni, 3 saptamini si 2 zile" ikusi nuen, estuturik besaulkiaren kontra amaitu arte. Istorioak tenk egiten zuen nire gorputz osoa, irudien iluntasunak inguratzen ninduen eta nire barnera sartzen zen pixkanaka. Horrela gara gizakiok, horrela gara guztiok? Han, besaulkien ilada erdian, istorioaren bilakaera eten ezinik, ez nituen etxeko aukerak tentsioa saihesteko, ezta ondokoarekin mintzatzeko. Bakarrik jasan izan behar nuen narrazioa, bizitza errealean legez. Zer ondo dagoen narratuta! Elementu gutxirekin proposamen asko egiten digu Christian Mungiu-k, zinegile errumaniarra. Zer berandu heltzen diren gauza onak Donostiatik Bizkaira!

Borges eta ispiluak

Hoy, al cabo de tantos y perplejos
años de errar bajo la varia luna,
me pregunto qué azar de la fortuna
hizo que yo temiera los espejos
...
Dios ha creado las noches que se arman
de sueños y las formas del espejo
para que el hombre sienta que es reflejo
y vanidad. Por eso nos alarman.

Ondoko hau idatzi zuen Borges-ek “El Hacedor” liburuan (1960). Poema osoa hemen

Ispiluek berebiziko garrantzia izan zuten Borgesen bizitzan eta lanetan. Haurtzarotik eta arrazoi ezkuturen batengatik, psikoanalisiak nekez deskubritu ahal izango zuena, Borges-ek beldurra zien ispiluei. Haatik, arlo sinbolikoan, zehaztasun zorrotzez arakatu zituen errealitatearen aurpegia eta kontraurpegia, inguruan zeukanaren ororen ispilu-irudia. Gauza guztiak bikoizten zirela imajinatu zuen, gizaki orok bere alter ego zeukala ispilu sekretuan islatuko bailitzan.

Borges askorentzat idazle hotza , arimarik gabekoa izan zen. Giza-sentimenduei buruz era zeiharrez idatzi zuela diote, era intelektualegiaz. Halere, haren poemak eta ipuinak irakurtzea, gozatzeko aukera bikaina da. Bai, egia da haren boutade-en artean ondoko hau dagoela: “no entiendo cómo alguien puede sentirse orgulloso de ser vasco; los vascos me parecen más inservibles que los negros, que sólo han servido para ser esclavos” Tontakeriak. Askotan guztiok esaten ditugunak. Baina... ez dakit zer pentsatuko duten idazle eskuindar honetaz "...euskalduna naiz eta harro nagooo" oihukatzen duten horiek.

Egia esan... zertan oinarrituta egon ahal da baten bat harro bere herriaz?

Jokin Muñoz, Iñaki Bilbao eta ispiluak

Baten batek pentsa lezake Jokin Muñozengandik Iñaki Bilbaorenganako bidea egiteko, idazlearen azken nobelako Igor pertsonaia, Orioko zinegotzia eta polizia espainiarraren informazioa izan direla beharrezko hiru geraldiak. Baina ez, bide bihurriagoa aukera daiteke...

Iñaki Bilbao barakaldotarrak, euskal hiperrealismoaren margolari hobenetarikoa, goiko margoa proposatzen digu. Hutsik dagoen etxean, itsaso bista ederra duena, gizonezko bat –artista bera- ispilua aurrean dago. Atezuan dago, ispiluan zer ikusiko zain. Ispiluak bere irudia erakusten dio eskuek aurpegia ezkutatzen dutelarik. Zer esan nahi du artistak? Ispiluek ez ote dutela obeditzen?

Jokin Muñoz eta ispiluak

Josebak nirekin bat ez datorrela esaten dit Erandiotik: Jokin Muñozen azken lanak euskal gatazka du gai haren ustez. Nik nobela on baten kasuan gaiak ez daukala inolako garrantzirik pentsatu arren, interesgarria iruditu zait haren e-mezua eta zenbait pasarte itzuli egin ditut (gaztelaniaz bidali baitit mezua).

ANTZARAREN BIDEA NOBELAREN IRAKURKETA METALITERARIO BAT
"Adarretan geratu zara nobelaren azterketan: Gerra Zibila, sentsibilitatea etab... Donostian gertatzen den istorioa ahaztu duzula ematen du. Edozein nobela sakon aztertzeko haren identitate-zeinurik agerikoenak aintzakotzat hartu behar dira: izenburua, epigrafeak...
Ez dut ezer esango nobelaren izenburuaz (zerbait esan badaiteke berataz ere) eta epigrafe bakarrean zentratuko naiz.

"Iragan bizi-bizi dago, eta ispiluek ez dute obeditzen"

Aditu askoren ustez, epigrafe baten garrantzia erabatekoa da nobela baten ildo edo helburua zehazteko:
"Después del título, el elemento paratextual de mayor relieve que suele acompañar una obra e informar sobre su contenido, es el epígrafe. Tanto es así que para algunos críticos que se han ocupado del estudio del paratexto, el epígrafe constituye una manifestación extradiegética que gobierna toda la lectura de la obra y forma parte de esos elementos que el texto contiene.Lejos de ser, pues, una práctica inocente, el epígrafe viene a ser parte de una estrategia intencionada de inscripción del texto dentro de un ámbito de pensamiento o una línea de producción ideológica o estética. Por medio de ella, el autor inscribe su producción dentro de una corriente determinada o la entronca con la de un autor en particular, o varios autores con quienes su obra tiene afinidades o conexiones.... El lector tiene que tenerlo presente a la hora de descodificar el texto, aunque en realidad, la tarea de comprobación de los nexos existentes entre texto y epígrafe(s) suele tener lugar generalmente a posteriori. Una vez finalizada la lectura de la obra es, en efecto, cuando el lector suele volver a considerar los epígrafes y comprobar la presencia de éstos en el texto y la forma con que lo han influenciado."

"Iragana bizi-bizi dago, eta ispiluek ez dute obeditzen"

Zer esan nahi du Jokin Muñozek epigrafe honen bidez?
Irakur dezagun egilearen elkarrizketa Alberto Barandiaranekin Berria egunkarian (2007-12-1an)

“Bi plano daude eleberrian, bi ikuspuntu. Egungo giroa, Donostian, eta 36ko gerra, Erriberan. Biak nahastu eta korapilatzen dituzu, eta harremanetan jartzen. Zer arazo eman dizkizu egiturak?
Liburua nahiko kontrolatuta neukan hasieratik. Ez nekien zer tamaina edukiko zuen, baina ustez kontrolatuta neukan egitura, nondik norakoa eta bukaera. Ispilu jokoa egin nahi nuen, 2003- 1936. Antz handiko pertsonaiak batean eta bestean. Baina eleberriak bere norabidea hartu zuen gero. Ispilu hori ez zen atera nik espero nuen bezala, eta horrek eman dit zirrara. Ikustea istorioak eramaten duela egileak espero ez zuen bidetik.”

"Iragana bizi-bizi dago, eta ispiluek ez dute obeditzen"

Argi dago ispiluen jokoa. Jokin Muñozek bazeukan Gerra garaiko istorio bat zeinetan Dioni pertsonaiak, komunista libertarioa, berebiziko protagonismoa duen bere herriko politikan instituzioetatik kanpo. Azkenean hil egingo dute bere galsoro itsaso maitatuan "askatasunaren haizea" izan deneko sentimendu bat utziz irakurlearengan.
Jokin Muñozek pertsonaia horren islada bilatzen du gaur egun. Idazlearen gogora Txiki -viento de libertad- heltzen da baina ez, Juan Paredes Manot beste garai batekoa da. Azken urtetako protagonistaren bila abiatzen da egilea eta ez du inor aurkitzen. Ispiluak ez dio iraganetik behar duen irudia bidaltzen. Igor -askatasunaren haizea, bere hitzetan- ote da?

"Ispiluek ez dute obeditzen"

Jokin Muñoz

Ederto, Jokin Muñoz, eskerrik asko zure Antzararen bidea nobela dastatzeko aukera emateagatik. Landua, sakona, sentikorra, ederra, bikaina...

Halakorik irakurri badut ere, ez nuke esango euskal gatazkari buruzko nobela denik. Askoz gehiago aurkitu ahal dugu lan honetan, istorio orokorrago bat, galtzaileei buruzko narrazio bat.

Agian Gerra Zibilen kontuek beti melankoliara eraman nautelako, ez naiz gehiegi alderdi literario horietatik ibili. Arturo Barea-ren La forja de un Rebelde trilogiako La llama liburua datorkit burura. Urteak dira irakurri nuenetik eta oraindik hotzikarak darabilzkit bizkarrezurrean Barea-k nola deskribatzen duen garai hartako zenbait une gogoratzean. Bat aipatzekotan, Madrileko Plaza del Sol-eko(?) militante ezkertiarren berezko kontzentrazioarena aukeratuko nuke: Estatu-kolpe faxista gertatu bezain pronto biltzen hasten dira Errepublikako agintariei armak eskatzen...alferrik.
Muñoz-en liburuan halako uneak ere bizi daitezke. Horietako bat altxamendu faxistaren ondorengo gaueko itxaronaldi urduria Erriberako herrian da: zalantzak, damuak, tentsioa... Gutxitan izan dut aukera halako sentimenduetan murgiltzeko euskaraz.

Baina ez da Gerra Zibilaren tratamendua soilik nobela honetan erakargarria dena, arlo askotako liburua baita. Pentsa dezagun, adibidez, itsasoaren metaforaren etengabeko erabilpenean: Donostiako itsaso urdina, Igorren errautsen hilobi, Erriberako galburuen itsaso horia, Dionirenen hobi, Sorollaren margoaren erabilpena, Albertiren Marinela lehorrean liburuarena....Gorulari trebe baten lan bikaina.

Beste hildo bati lotzeagatik, liburuak sentsibilitate handiko pasarteak badituela ere esan behar da: protagonista baten homosexualitatea errebelatzen duena, paisaien deskribapenak ...

Beñat Sarasolaren Trilluelosko itsasoak artikuluarekin bat nator neurri handian: nobela errealista , azkeneraino intriga mantentzen duena... Halere ez dut ulertzen literatura-kritikari honen zenbait komentario: “...galdera ugari geratzen dira erantzuteke, nobelaren gertakizunei dagozkienak zein giza kondizioari dagozkienak...”(??) edo “Nire zalantza da emaitza bikain honen ondotik orain arteko bidea agortu ez ote zaion, nahiz eta hala izatekotan ere, gaitzerdi."
Nire ustez nahikoa itxi geratzen da nobela, hori meritu bat, berez, ez bada ere. Haatik, gehien harritu nauena bigarren baieztapena izan da, bidea agortuarena. Lan bikain hau burutu ondoren Jokin Muñozek bideak, guztiak, erabat zabalik ditu irakurleei gozarazteko berriro.

Bernardo Atxaga eta Robinson Crusoe (2)

Arima bakardadeak betetzen dizunean eta Lurreko izaki bakarra zarela dakizunean, pianoa joko duzu, kantatuko duzu, idatziko duzu... inork ez dizun adituko jakin arren.

Koldo Izagirre

Azken bolada honetan Koldo Izagirre plazara irten da berriz bere "Le train express Durkheim-Castejon"ekin. Koldo ez balitz existitu, asmatu behar izango genukeen. Nork egingo luke bestela “enfant terrible”ren papera?
Izagirreri denetarik entzun diot:
- Emakume askori argitaratzen dizkiote liburuak euskaraz emakumeak direlako.
- Emakume askori sariak ematen dizkiote emakumeak direlako.
- Nobela errealista burgesiakumeeko egiten dute, iraultzaileek, aldiz, surrealismora jo beharko lukete..
- Euskadi Sariak ez dira ematen literatura merituengatik, literatura kanpoko arrazoiengatik baizik.
- Argitaletxeek debekatu behar zietela euskal idazleei erdaraz idaztea (Silveira eta Mari Asun Landaren azken lanei buruzko polemika).
- ....

Inork ez du esango Koldo Izagirren lana ez dela eskerga izan. Hor daude haren prosazko eta poesiazko lanak, haren Poesia Kaierak, haren Euskal Literaturari buruzko iritziak...
Bost idazle Hasier Etxeberriarekin berbetan liburuan ere bera agertzen da. Badakit Hasier Etxebarriak ez zuela klasifikapen bat egin nahi baina, halere, egin zuen: “Gaur egungo Euskal Literaturaren bost idazlerik hoberenak aurkezten dizkizuet...” esan zigun. Ados nengoen lau izenekin baina ez nentorren bat bostgarrenarekin. Aukera izan nuenean Hasier Etxeberriari galdetu nion “Argitaletxeak bat kentzea agindu balizu, zein aukeratuko zenukeen?”. Berak, zalantzarik gabe eta nire harridurarako, izen bat aipatu zidan. Ez zen Koldo Izagirre izan.
Zein aukeratuko zenukeen zuk?

Bernardo Atxaga eta Robinson Crusoe

Fisikako printzipio ezagunak dena erlatiboa dela dio, gure behaketa guztiak behatzailearen ikuslekuaren menpean daudela, hau da, erreferentzia-puntuaren menpean.
Ikutuezina iruditzen zaigun denbora ere behatzailearen menpekoa dugu.
Ulertzen zaitut Atxaga. Marfilezko dorreen oinetan banago ere, ulertzen dut dorre altu horietan zaudetenek pentsa dezakezuena. Eta ezin dut inolaz ere kritikatu.
Erreferentzia-puntu asko dagoela esaten ausartzen naiz, besterik ez, Fisikan bezala.
Gogoetak izenburuko sarrera irakurri dut zure blogean. Robinson Crusoeren egunkariaren ezintasunarekin ez banator bat zurekin, zure korolarioa ulertzen dut:

“Euskal Herri nerea, ezin zaitut maite, zuk bihurtu nauzu-ta Robinson Crusoe”

Baina egin dezagun buruzko esperimentu bat, hauek kritikagarriak badira ere Fisikan, Einstein-en gustukoak omen ziren.
Suposa dezagun Estatu espainiar honetan jaio izan zinatekeela, zorigaiztoko Euskal Herri honetatik kanpo. Literaturaren arra sentitu zenukeen ere, zergatik ez? Seguru nago arrakasta izan zenukeela eta zure liburuak argitaratuak izan ziratekeela. Agian zure lehenengo gaztelaniazko liburu hipotetiko horiek, errealitatean saldu dituzun euskarazkoak baino gehiago izan ziratekeen. Espainiako Literatur Sari Nazionala erdietsi al zenukeen? Nazioarteko mailan zaren bezain ezaguna izan al zinatekeen? Ez dakit...

Hizkuntza minoritario baten idazlea izateak hasierako abantailak izan ahal ditu. Eremu latzetan lore gutxi hazten diren arren, oso nabariak eta ikusgarriak izan ohi dira loratzean. Guztion arreta erakartzen dute.

Orain dela gutxi erderaz idazten duen lagun batek hegoamerikarren eta ertamerikarren elkarlehiaz aspertuta zegoela esan zidan, literatur sarietan, argitaletxeetan...Desanimatzeko bidean ikusten dut.

Eta zu, Bernardo, anima zaitez!, irakurle gutxi baina leialak dituzu eta. Ez litzaidake gustatuko horrelako kanturik entzutea zure ahotik:


"Euskal Herri nerea ezin zaitut maite, los tiempos han cambiado y ahora debo amarte"

W.H. Auden, Felipe Juaristi eta bizitza

Bilboko zimaurtegian
lore bat
aurkitu nuen
(Arestik, Harri eta Herri)

Pasa den larunbatean Vocento enpresako egunkari batean Felipe Juaristiren artikulua aurkitu nuen: Poesia eta egia. Lore bat basamortuan. Besteak beste, ondokoa irakur daiteke bertan: Audenen hitzak ditut buruan: “Badira poema onak eta poema berezko eta bereizgarriak. Badira egiazko poemak, egiarekin zerikusi zuzena dutenak, egia alde batetik bestera jotzen dutenak”. Auden, uste apala baino ez da, bizitzaz ari da egiaz ari denean. Poeta batentzat bizi izandakoa da egia, bizi izandakoa beti egiazkoa ez bada ere.

Ederra bada ere artikulua, ez nukeen hona ekarriko egun horretan bertan ez banu “Lejos de ella” filma ikusi. Filmean (Sara Polley zuzendari gaztearena, Alzheimer gaixotasunak dakarren oinazeaz) Auden-en Letters from Iceland liburutik ateratako pasarteak aipatzen dira behin eta berriz. "Ez jaiotzea izango litzateke hoberena. Dantza egizu ahal duzun bitartean. Dantza egizu zerraldo erori arte". Ez dakigulako nola aterako zaizkigun gauzak eta batzuetan zoriontsua izateko erabakia hartu behar delako. Beti geratzen omen da denbora norbera izan ahal izan zena, orain izateko eta, agian, garaiz egindako aldaketak bizitza oso bat argi dezake edo, bederen, haren amaiera.

Eremu latz honetan, egun berean bi lore berdintsu aurkitzea ez al da susmagarria?
“Algo que no se nombra con la palabra azar rige estas cosas” Borges-ek zioen.

V. Nabokov, Jon Mirande eta ninfulak

Jock Sturges argazkilari estatubatuarra oso ezaguna da hondartza nudistetan egindako argazkiengatik. Ezaguna eta polemikoa zeren eta bere lan ezagunenetan neska gazte biluziak agertzen diren (ondokoa da adibide). Hori dela eta, elkarte batzuek haren lanak haur-pornografiatzat jo dituzte eta artistak arazoak izan ditu Estatu Batuetako FBIrekin eta justiziarekin.

Koaderno honen beheko sarrera batean (Juan Goytisolo izenburukoa), idazle kataluniarrak idatzitako esaldian "...y sin quitarse nunca la venda haga vorazmente el amor con la primera persona con quien tropìeze -el sexo y la edad no importa-" ez dira jartzen inolako mugarik sexu harremanetan.

Hala ere mugak egon behar dira, baina nork jarri behar ditu?

Beheragoko beste sarrera batean (Esther) irakur daitekeenez gizonen gustuak oso muga labainkorrak dituzte. Gauza bera ondoriozta daiteke UNICEF erakundeak iaz saritutako argazkia ikusi ondoren (hamar urteko neskaren eta gizon heldu baten arteko ezkontza Afganistanen)

Baina mugak ez dira oso diferenteak gure lehengo mundura bagatoz: sexu turismoa, familien barruan gertatzen diren biolazioak, umeen kontrako era askotako sexu indarkeria, Eliza katolikoaren ordezkari batzuen sexu ohiturak (ez soilik Estatu Batuetan)....

Azpimundu horiek utziz eta literatur mundu landuari gainbegirada arina emanez zenbait gauza interesgarri aipa daitezke ere. Hala nola Antonio Machadoren ezkontza bere Leonor maitatuarekin, 13 urteko neskatxa, idazleak 33 urte zituelarik. Leonor-en adina aldatuta agertzen da dokumentu askotan, faltsututa, 15 urte zituela esanik. Idazleari buruzko hitzaldi batean ondoko eztabaida gertatu omen zen:
“¿No es un acto de pedofilia desvirgar a una niña de 13 años? », reclama el de mi lado. « ¡Que la niña sea su esposa no atenúa para nada lo ocurrido! ».Murmullos de escándalo atraviesan la sala. El conferenciante se quita las gafas y responde que no puede tolerar un ultraje a un artista de excepción. El otro agita un catálogo.« - ¡Lea! exclama él. ¡Lea, página 123 de su folleto! Se dice que Leonor Izquierdo, la niña desvirgada por Machado, quien tenía 33 años, fue su esposa después del 30 de julio de 1909. Se dice que tenía 16 años el día de su casamiento con el poeta sevillano. ¡Es falso! ¡Es una falsificación de la historia! ¡La niña tenía en realidad 13 años el día de su matrimonio!. Aquí tengo las copias de su partida de nacimiento. Leonor moriría tres años después de esta unión, el 1 de agosto de 1912, debido a «complicaciones pulmonares». Apenas tenía diecisiete años y con una intensa vida conyugal, ¿por qué dudarlo? »

Eta zer esan Lolita-z, Nabokov-en nobela arrakastatsuaz.? Zeren atzean doa Nabokov nobela honetan? Egile estatubatuarrak gizon heldu baten, Humbert, sentimenduen deskribapen zehatza egiten du lehengo pertsonan. Irakurlea pertsonaiaren larruazalean sartzen da. Pederasta baten aitorpena dugu, zein bere 12 urteko alaba besoetakoarekin bizi den urte askoan zehar. Istorioa Humbert-en oroitzapenen bidez heltzen zaigunez, berez gorrotagarria dena, ez zaigu horrenbestetarako iruditzen. Nabokov hain trebea izan zen testua lantzen ezen ia ikustezina den enpatia-korronte bat lortzen duela irakurlearen eta pederastaren artean.

Eta zer pentsatu Jon Miranderen Haur besoetakoa-z, gure Lolita? 1958-1959 urtetan idatzirikoa, maitasun istorio bat da, 30 urteko gizon baten eta 11 urteko neska baten artekoa.

Badirudi, Jon Mirandek neskatxoen xarma bere bizitzan ezagutu eta dastatu zuela. Haur Besoetakoan kontatzen dena Jon Miranderen lagun bati gertatu zitzaion. Halaber nobelan Miranderen pedofiliari eta biziari buruzko ideiak azaltzen dira.

Azken finean Literaturak horretarako balio du: gure baitan ezkutatzen den narraztiz beteriko putzu ilun horretan murgiltzeko.